1. ADIN-SAILKAPENA

haurtxo/haurño/haurtto/nini/seintxo

haur/sein

neska koskor/mutil koskor/neskatila

gaztetxo/mutiko/neskato

nerabe

gazte/adin gutxikoa/neskatxa

andereño

gizonezko/gizaseme/gizon/emakumezko/emakume/and(e)re

heldua/adin handi/adin nagusi

edadeko/adineko

atso: emakume zaharra

. Gehienetan gutxiespeneko zentzua du orain.

. Zenbait tokitan, senarrak emaztea izendatzeko erabiltzen duen xerazko hitza: [atsoá].

agure: adineko gizona

. Gehienetan gutxiespeneko zentzua du orain.

. Zenbait tokitan, senarrak emaztea izendatzeko erabiltzen duen xerazko hitza: aguretxo.

2. EGUNAREN BANAKETA

egunsenti: eguna zabaldu, eguna argitu...

goiz

eguarte: bazkal aurretikakoa

eguerdi

arratsalde, arrastiri: bazkalondoa, eguerditik ilunabarrera doan denbora

ilunabar, iluntze: eguzkia sartu eta berehalako argi-ahultzea. Ilunabartu, ilundu,

ilunabarra heldu, zerua ilundu...

arrats, gau: arrastu, gaua heldu...

gauerdi

goizalde

3. EGUNARTEKO BANAKETA

herenegun

atzo

bart, bart arratsean, bart gauean: Joan den gauean. (Aditza, beraz, lehen aldian)

gaur

bihar

etzi

etzidarnu

4. PISU-DIRU-NEURRIAK

4.l. Ezin nahas daitezke botila bat ardo eta ardo-botila bat

. Lehenengo kasuan ardoz betetako botila dela adierazten ari gara. Ardoa gaia da eta

botila bat neurria, zenbatekoa edo kantitatea.

Honen antzekoak ditugu: kupela bat sagardo, burduntzalia bete babarrun, ahoa bete hortz,

dozena bat arrautza, kilo bat haragi, libra bat urdaiazpiko, bost litro olio, bi metro sakon,

zortzi zentimetro zabal, hiru kilometro luze, kolkoa bete diru, itsasontzi bete gatz, baso

bete ur, basokada ur, basokada bat ur...

. Oso bestelakoak dira bigarren motakoak.

Ardo-botila bat diogunean, ardotarako botilaz ari gara. Ontzia dugu gogoan, ardotarako

ontzia, alegia. Baina ardotarako ontzia garagardoz bete daiteke: ardo-botila bete

Honen antzekoak ditugu: olio-botila, sagardo-kupela, cognac-barrika, piper-potoa, azukre-

ontzia...

. Beraz, ez dira harritzekoak honelako esaldiak.

Adib.: Bi garagardo-botila olio ekarri ditu.

Lau kargako hiru cognac-kupela sagardo hustu ditugu.

Ehun zentimetro luzeko jostun-metro bi erosi nahi ditu.

4.2. Diru-kontuak

Hamarreko: zortzi ogerleko

Ogerleko bat: duro bat

Ontzakoa: hamasei duro edo ogerleko

Sos

Txanpon

Libera

Pezeta: pta.

Ardit: balio gutxiko diru zaharra.

«Arditik ere ez zuela»: Ezer ere ez zuela.

«Ardit zulatu baten probetxu gabe»: Sosik ez.

«Azkeneko ardit zuloturainokoa pagatu»: Azkeneko sosa ere pagatu behar.

Sosik ez. Zimikoirik ez.

Diru xehea. Dirua xehetu. Duro baten xeheak eman. Txanponetan eman. Txanponetan trukatu.

Diru xehean trukatu.

Alea, diru-alea.

Gaztelerazko «calderilla»: Eskukada bat txakur-dirutan.../ Bost liberako txar bat.../ Txakur

handi/nagusi/txiki. / Txori txiki bat.

Diru faltsua. Diru okerra. Pezeta bat ez zintzoa.

4.3. Pisu eta Neurriak

Almute Ale-neurria, ia bi litro t'erdiko edukierakoa. Lakari bat bi almute dira gutxi

gorabehera. (=Laka) (=Txila). Almuterdia: lakerdia.

Lakari Ale-neurria, ia bost litrotako edukierakoa. Anega bat hamabi lakari dira. Lakari

bat bi laka edo almute.

Imilaun Iminaren laurdena. Imilaun beteko edukiera.

Imina Ale edukiera-neurria, anegaren laurdenaren baliokidea. lminerdi: iminaren erdia.

Gaitzeru Ale edukiera-neurria, toki batzuetan lakariaren eta bestetan bi lakariren

baliokidea.

Golde Lur-neurria, egun batean goldatzen den hedaduraren baliokidea. Baiona eta

Uztaritzeko barrutietako herrietan goldea 4.200 metro koadrotakoa da, eta

Sarakoan 2.800 metro koadrotakoa. Goldelurra Gipuzkoan ehun sagarrondoren

lurra da.

Arroa Pisu-neurri zaharra, hamaika kilo t'erdiren baliokidea.

Anega Ale edukiera-neurria, hamabi lakariren baliokidea; neurri horrek edukitzen duen

ale-kopurua. Anerdi: anega erdia.

Erralde Ganadua pisatzeko erabiltzen den neurria, hamar libraren baliokidea.

Libra 1/2 kilo. Kiloerdia.

Liberdia 1/4 kilo. Kilolaurdena.

Kana 36 ontza. Berga. Luzera-neurria, metroa baino zerbait laburragoa. Gaur egun

batez ere, enborrak neurtzeko erabiltzen dena. Kana-erdia.

Ontza Pisu zaharra, libraren hamaseigarrena balio zuena. Gaur egun enborraren lodiera

neurtzeko erabiltzen dena. Hatz, hatzbete, behatzbete. 2.58 zm. 12 liñera?

Oina 12 ontza. 30,48 zm. Beserdi.

Beso, besabete Besoa, luzera-neurria. Ukondotik esku-puntarainoko tartearen baliokidea. Bi oin:

beso bat.

Arra Zehe. Eskua zabaldurik behatz lodi eta txikienaren muturren artean gertatzen den

hedadura, luzera-neurri gisa erahili izan dena.

Zehe Arra. Marraren pareko.

Ahur Eskuaren barneko aldea, eskuturretik behatzetaraino hedatzen dena, berezk.

hutsune hat eratzen duelarik ixten denean. Ahurrean edo ahurraz har daitekeen

kopurua: ahurka, eskumenka, esku-beteka. Eskukada.

Lekoa Legoa, distantzi neurri zaharra, gutxi gorahehera 5,5 km.-ren baliokidea

(Espainiakoa) edo 4 km.-rena (Frantziakoa) dena. 20.000 oin.

Pitxarrako

botila 2,5 litro. Bi Iitro t'erdikoa.

Hirutxikiko

botila 3/4 litro. Hiru laurdenekoa. Txetxu. Txiki. Txikitxo.

Pinta Pinta.

Pinterdi Litro erdia.

4.4. Zenbait adibide: (Mokoroa: 2141-43)

Eskumen bat lasto. / Ahur bete ezkur. / Zehe bete luzeago balitz, (=marra) / Zehe bat elur

bazen goizean. / Ez da Gipuzkoan arra hete lur alferrik galtzen. / Arra bete ingurukoa. / Arra

t'erdiko gizona. / Berrogei erraldetako txala. / Ehun erralde baino gehiago da idia (500 kilo). /

Golde bat lur. / Hatz bat beste hazten dira ar txiki horiek. / Bizkaia guztian ez da aurkituko oina

bete leku alfer dagoenik. / Oina bete zabaleko zur zaharra. / Oin bete lodiko pagoak. / Ez zen

zazpi oin zabal. / Oin beteko elurra. / Ukondo bete ezarri luzerari. / Lau erreal kanako. / Lau

legoa oparoak daude hemendik hara. / Burutilango portutik mila lekoa urrun ziren marinelak. /

Mila eta gehiago arroa izaten dituzte itsasoko baleak astunean. / Pisuz ontza bat da. / Arro erdi

bana bakoitza ba ziren arbi-ondo haiek; hamalau ontza zabal haien ipurdiak. / Arroa t'erdi astun

ez da bera.

5. KONPARAZIOAK

Atal honetan bildutako konparazioak HABEren Euskara-Atalak jasoak dira. Horietatik

batzuk DV-Zabalik-en (1988-9-7 eta 1988-9-14) argitaratuak dira. Baita Zubikaraik

Euskarazaintza, XI-l990ean argitaratutakoak ere.

Barea baino hotzagoa.

Bakailoa baino iharragoa.

Tximiniko kea baino alperragoa.

Galbahe zaharraren zuloa baino lasaiagoa.

Zahia baino alperragoa.

Txoria baino arinagoa.

Elurra baino zuriagoa.

Akerraren adarra baino bihurriagoa.

Baratxuria baino finagoa.

Papera baino meheagoa.

Zumea baino bigunagoa.

Eztia bezain gozoa.

Olioa bezain leuna.

Hego haizea baino harroago.

Hego haizea baino arinago.

Pikea baino beltzagoa.

Kazkabar a!ea baino xeheagoa.

Txakurraren muturra bezain hotz.

Katua elorrian hezain larri.

Lezea baino ilunagoa.

Kea baino gutxiago gustatu.

Aingiraren buztana baino labanagoa.

Orrazia bezain zikina.

Tiroa hezain xuxen.

Lurra baino apalagoa.

Harrobitik harria bezala.

Oilo kolka (loka) bezain nahasia.

Kedarra baino sikuagoa.

Lupua baino txarragoa.

Sugeak sustatzeko moduko soinekoa.

Txingarra baino beroagoa.

Ijito auzia haino nahastuagoa.

Gibelaundi urkabean baino lasaiago.

Bi zangoak baino adiskideago.

Ixil-poltsa baino izkutuago gorde bere asmoak.

Gazta zaharrak harra baino gehiago.

Ardi zaharra baino atseginago.

Ardi zaharra baino apalago.

Labezomorroa baino itsusiago.

Upela baino haundiagoko mozkorra.

Morroi alperra baino txarrago.

Erratza baino latzago

Tximinia baino beltzago.

Lukainka baino luzeago.

Kupela baino lodiago.

Orbela baino makalago.

Sasiko masustarik helduena baino bigunago.

Zorria baino lotsagabeago.

Leizea baino ilunago.

Igela baino argalagoa.

Garo lehorra bino iharragoa.

Pestea baino txarragoa.

Lurra baino faltsuagoa.

Harrobitik harria bezala (sortu).

Mugarria baino gehiago ez mugitu.

Euliak baino fundamentu gehiago ez eduki.

Begiko makarra baino gutxiago ikusi nahi.

Txantxangorriak baino buru gehiago ez izan.

Kaieko portalea baino buru handiagoa.

Ardatza baino tenteago.

Errotarria baino lehorrago.

Eztaietara baino pozikago.

Kaka baino errezago (egin?).

Tximista baino agudoago.

Arranoa baino beltzago.

Harria baino gogorragoa.

Jostorratza baino zintzoagoa.

Akerraren adarra baino gogorragoa.

Anpolaia baino gorriagoa.

Ardagaia baino lehorragoa.

Barea baino hotzagoa.

Harkaitza baino eroskorragoa.

Itsas-aingira lakoxe treineruak.

Zorria baino alperragoa.

Izurdea gogorrago.

Gorotza baino alperragoa.

Atarian legez elizara.

Arbilorea baino alperragoa.

Lapak atxari baino gogorrago eutsi.

Umea harria baino gogorragoa.

Zirauna legezko saretxalopa.

Harkaitza baino egoskorragoa.

Abenduko eulia bezain lotsa gutxikoa.

Hiltzea baino gehiago pentsatu gabe.

Gatza uretan bezala urtu.

Paziko esnea baino lasaiagoa.

Hego haizeak haina urte izan.

Barea baino motelagoa.

Harra bezain gizen.

Eguzkia baino argiagoa.

Kukusoa baino txikiago.

Larrosa baino ederragoa.

Orratza baino argalagoa.

Esnea bezain zuria.

Txibi-hezurra baino zuriago.

Zotza bezain alferra.

Ur-txakurrak nagusiaren aurrean baino urduriago.

Altzeirua bezain fina.

Atunak bezalako begi zabalak.

Ernio baino gorago jaso.

Oilo koroilduen antzera.

Mendiko arroka bezain gogorra.

Bare zaharra baino motelago.

Eztula baino zaharragoa.

Zorria baino setatsuago.

Haga bezain luzea.

Zorria baino Iotsagabeagoa.

Upela hainako andrea.

Atuna baino azkarrago.

Haritza baino gogorragoa.

Balea baino adoretsuago.

Txepetxak haino indar gutxiago.

Piperra baino gorriago.

Pika bezain ohoina.

Itsasoaren orrua baino hondoago.

Hesola bezala gogortu (besoa).

6. ATSOTITZAK

Egur zaharra, su txarra.

Nahi ez duenaren afaria beti prest.

Lan egiteko mutiko, jateko gizonko.

Zeuen osasunerako eta geure gizenean.

Kalean uso, etxean otso.

Ezkondutako urtea eta zerria hildako astea onenak.

Ezkontza eta buzkantza berorik.

Gizonari hitzetik, idiari adarretatik.

Umearen zentzuna etxean entzuna,

Errezo luzea eta afari motza.

Goizeko oskorri, gaueko iturri.

Ezkur-urte, elur-urte.

Eguzkia nora, zapiak hara.

Goiz gorri, arrats euri.

Elur-urte, gari-urte.

Urtarril hotza, neguaren bihotza.

Elur melur, ez nauk hire beldur, badiat etxean arto eta egur.

Azaroa hotz, negua motz; azaroa bero, negua gero.

Arrats ortzadar, biharamun eki.

Abenduko eguna, argitu orduko iluna.

Txapela buruan, ibili munduan.

Bururik ez eta txapela nahi.

Gezurrak buztana labur.

Ogi gogorrari hagin zorrotza.

Zenbat huru hainbat aburu.

Zer ikusi, hura ikasi.

Ezer ez den lekuan eskuak garbi; zerbait dagoen lekuan begiak argi.

Bihotzaren giltza, mihia.

Txapelik handienak ez du buru hutsik betetzen.

Bururik nekatzen ez duenak hankak nekatu behar.

A zer parea, karakola eta barea!

Zozoak beleari ipurbeltz.

Zerri gosetiak ezkurra amets.

Asto joan eta mando etorri.

Astoa saldu eta mandoa erosi.

Idiak baino lehenago zintzarriak erosi.

Okila kantetan, euria atetan.

Belearen arraultzek usakumerik ez.

Oilo ibiltaria azeriak jaten.

Mando merkea nagusiaren nekea.

Errementariaren etxean zotza burduntzi.

Oinezkorik nahi ez, zaldizkorik etorri ez.

Ez duk tontoa errotaria, artoaren truk emateko garia.

Marinelaren emaztea, goizean senardun arratsaldean alargun.

Eskola-mutilak sasirik sasi, askojan eta gutxi ikasi.

Apaizak azken hitza bere.

ltsuen herrian begibakarra alkate.

Azeria oiloen predikaria.

Poeta naizenez gero, ez dut zerurik espero.

Ibili guztia erromeri.

Geroa, alferraren leloa.

Non gogoa. han zangoa.

Goiz orok du bere arratsaldea.

Nahiago dut «to» bat hamabi «emango diat» baino.

Lehen hala, orain hola, gero ez jakin nola.

Kupel txarretik ardo onik ez.

Zeurea egin artean, mantso eta mantso; zeurea eginez gero, zantzo eta zantzo.

Jakiteak ez du ogirik jaten.

Ezinak ez du legerik.

Baleki gazteak, baleza zaharrak.

Usteak erdia hutsa eta beste erdia putza.

Nori berea, Jaunaren legea.

Hil eta gero, salda bero.

Urrutiko intxaurrak hamalau, bertara joan eta lau.

Dagoenean bon-bon, ez dagoenean egon.

Gezurra esan nuen Getarian, ni baino lehenago zen atarian.

Han ere zakurrak oinutsik.

Baleuka eta balitz, elkarren ondoan dabiltz.

Haritz eroriari orok egur.

7. HARRIDURAZKO ESALDIAK

hau lana!

hau lotsa!

hori gizona!

hura beroa!

haiek komeriak!

haiek egunak!

hori duk marka!

hau gogaikarria!

hura zen gizona hura!

hauek dira saltsak hauek!

hau (da) neska maratza!

hau da hotza hau!

hau da adarra jotzea!

hori da lan egitea hori!

hauxe da egun luzea!

hau hondamena!

hau zorigaitza!

bai fina gizona!

bai guria mutikoa!

bai edari hotza!

bai etxe haundia hauxe!

bai dela pozgarri hori entzutea!

bai astuna gizona!

bai ume kargantea!

bai ona sagardoa!

bai sagardo ona!

bai dela bitxia!

zein eztia!

zein biguna!

zein neska polita!

zein jakintsua zaren!

zein maite zaitudan!

zein ederra den askatasuna!

zein ederra zauden!

zeinen itsusia den!

zeinen ederki ematen dizun soinekoak!

ederra emakumea!

latza sermoia!

harrigarria gizona!

ikusgarria partidua!

a zer nolako neskatila xarmanta!

a zer nolako pena!

a zer nolako istiluak!

a zer nolako arrazoiak eman dituen!

a zer nolako tripazaia!

a zer nolako galaia zu!

honen usain gozoa!

hau gosaria! Egungo horrelakorik!

ardiak bai gaixoak!

egoera tristea!

gezurti handia!

nolako soineko ederrak!

Ameriketako osaba gizarajoa!

izeba gajoa! Nola maite zaitudan!

oi, ume maitagarria!

nolako ona egiten didan holako jarduna entzuteak!

etxea, nola aldatua aurkitzen dudan!

zeinen goxoki ibiliko garen biok elkarrekin!

zenbat maite zaitudan!

hau atsegina etxean sartzea!

eta zerbitzaria, zeinen ederki apaindua!

hau bai haur goxoa!

begiraiozu honi, zeinen polita den!

galdua naiz!

hura zen larria!

ez zara makala adarra jotzen!

holakorik!

gure amak zer esan behar duen ere!

galdegitea ere!

letraduaren etxean gaudela!

eta alargun bat naizela!

nik ikusi ditudanak! Latzak!

nik al dakit!

karanba, karanba! Egundaino holakorik!

zer nolako poza!

hori da gizonaren ezinegona!

garai onean zatoz!

horiek dira galderak egiten dituzunak!

oh, zer entzun behar den!

nolako anderea!

nolako etxe ederra!

nolako neska ausarta eta atrebitua!

hau da hau!

diruak egiten dituen mirariak!

batek ba al daki!

batek badaki!

zenbat urte nabaritu ez dudala gaur hainbateko barne-pozik!

nere poza!

zer da hau!

Uf! Hau beroa!

amatxi gaixoa!

Malen gajoa!

gaixo inuxentea!

hori esan!

jostailuak agertu nituenean, haien pozak eta loriak!

hau ikara! Ai nere gaitza!

hau duk izatekoa hau!

haiek egin zituzten barreak!

haundia da gero!

horixe poliki!

orduantxe poliki!

ui, honen hotza!

kantaria bai ona!

hauen politak! Nolako begi ernaiak dauzkaten!

ai, zein itsusiak. baino zein itsusiak diren!

hik bai ematen dunala min!

ai gure Sara rnaitagarria!

atzotik hona dagoen aldea!

uutik astako lotsagaldu hori!

ondamutsuak bai zaretela!

oh likitsa!

ai nire errukarria!

ene galdua!

hain neurri zorrotzak hartzen dituzte!

baserritar errukarria!

eta zein bero esana!

hau behar zen, alajainkoa!

hain dira estuak gudari horiek!

lban niakurra bai zoritsu!

a zer poza harrapatuko balute!

hori hai dela ordu txarrean egokitzea!

Ustekabea edo sorpresa adieraztekoak, gaztelaniazko «caramba» delakoaren paretsukoak:

alajaina! alajainena! alajainetan!

alajainkoa! alazankoa!

alafede!

arranopola! arraiepola!

arraio! arraioa!

arraiea! arraietan!

zer arraio!

arraiok ez baditu!

arranoa! arranea!

nola arraio!

nola demontre!

nola demonio!

kontxo! kontxo, kontxo!

demontre! zer demontre gero!

joño!

jo!

ño! ño, motel!

hara!

horra! horratx!

aizu! aizak! aizan!

begira! begira, begira!

soizu!

entzun!

errazu!

adi!

tori! torizu!

kontuz!

to! no!

kasu!

ixo!

hots!

txo!

heup!

ai! oi!

ah! oh! eh! uh!

ai arna!

atx! otx!

ea! ea ba!

tira! tira ha!

beno! beno, beno!

ala, ala!

ene! ene!

ai ene! ene bada!

gizarajoa! gixaixoa! gaixoa! gajoa!

Jesus!

Jesus, Maria eta Jose!

Aitaren eta Semearen...!

Ene Jesus!

Jesus, Maria!

Jainko maitea!

alde, alde!

hanka! hanka hemendik!

utikan!

ut, ut!

et, et, et!

ospa!

uf!

jes!

jum!

jox!

boh!

bah!

bai horixe!

ez horixe!

bai ba!

ez ba!

baita!

bai alajaina!

ez alajaina!

ez arranopola!

hara bestea!

jakizu!

batek badaki!

bai zera!

haita zera ere!

auskalo!

hor konpon!

agian ez!

balinba!

agian bai!

oxala!

baldin baite!

aurrera! aitzina!

gora! biba!

hori duk eta!

eutsi, motel!

aupa! Aupa, mutilak!

eman! eman, motel! eman hor!

hori, hori!

ekin!

iufi! iufa!

jeupa! jeup!

ja, ja, ja!

aupa! aufa!

iupi!

ja, jai!

(Honainoko eskema honi euskaldun guztiek segitzen diotela esan daiteke).